دکتر محمد فرامرزی استاد فیزیولوژی ورزشی دانشکده علوم ورزشی دانشگاه اصفهان است که از اواسط بهمن ماه 1400 مسئولیت دبیری هیات نظارت و ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش عالی استان به ایشان واگذار شده است. به دلیل اهمیت هیات نظارت و ارزیابی و ساختار آن، درگفت وگوی اختصاصی با ایشان به بررسی این موضوع در سطح ملی و استانی پرداختیم.

جناب آقای دکتر فرامرزی لطفا درخصوص جایگاه نظارت و ارزیابی و ساختار آن در سطح ملی و استانی توضیحاتی ارائه فرمایید.

بحث نظارت یکی از ارکان اساسی مدیریت است که خارج از مجموعه های دانشگاهی هم هرکجا سیاست گذاری، برنامه ریزی و اجراء باشد، طبیعی است که یکی از حلقه های مهم مدیریت بحث نظارت است. به این لحاظ می گویم که شما هرچه قدر هم برنامه خوبی طراحی کرده باشید و سیاست های خوبی را پیش بینی کرده باشید و اجراء کنید در نهایت به بازخوردهایی برخورد می کنید و به پایش هایی نیاز دارید که به شما بگوید که آیا به اهدافتان دست پیدا کرده اید یا نه؟ آیا انحراف یا خطایی از برنامه ها وجود دارد یا خیر ؟ این اساس فلسفه وجود هیات های نظارت و ارزیابی است.

در حوزه آموزش عالی کشور هم به دلیل گستردگی و تنوع فعالیت ها و برنامه هایی که دارند همواره بحث نظارت و ارزیابی از دیرباز مورد توجه متولیان آموزش عالی کشور بوده است.

اگر بخواهیم جایگاه حقوقی نظارت و ارزیابی را از سطح کلان نگاه کنیم، در اسناد فرادستی کشور در بخش های مختلف به موضوع نظارت و ارزیابی اشاره شده است از جمله در نقشه جامع علمی کشور یکی از مهمترین سندهای مرتبط با حوزه آموزش عالی است، می توان به بحث نظارت و ارزیابی پژوهش و فناوری اشاره نمود. سازمان دهی نظام استاندارد علم و فناوری، طراحی نظام کارآمد برای نظارت و ارزیابی که در بخش های مختلف نقشه جامع علمی از جمله راهبرد کلان یک، راهبرد ملی 6 و راهبرد کلان یک اقدام ملی شش و مواردی که در سند قابل مشاهده است این تکلیف برای مجموعه آموزش عالی دیده شده است.

در قانون برنامه 5 ساله توسعه هم در"بند و" ماده 15 سند، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مکلف شده که نظام جامع نظارت و ارزیابی را ایجاد کند. درواقع چیزی که اکنون در حوزه وزارت علوم به عنوان مرکز نظارت و ارزیابی داریم و در سطح استان ها به عنوان هیات نظارت و ارزیابی به شمار می رود، تکلیفی است که در قانون پنجم توسعه آمد و تا برنامه ششم هم تداوم دارد و تکمیل این نظام برای هم نظارت و ارزیابی رتبه بندی دانشگاه ها و هم کیفیت سنجی مراکز آمده است.

 اگر بخواهم دقیق اشاره کنم، در برنامه پنجم توسعه در ذیل بند 6 ماده 16 به روشنی اشاره شده است که استقرار نظام یکپارچه ی نظارت و ارزیابی فناوری کشور تحت نظر شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری یکی از تکالیفی است که  برای وزارت علوم دیده شده است.

به هرحال ساختار نظارت و ارزیابی 4 رکن اساسی دارد و این 4 رکن شامل: شورای نظارت و ارزیابی در سطح کلان کشور هست که شخص وزیر علوم رییس این شورا است، مرکز نظارت و ارزیابی نیز در ساختار وزارت علوم، ساختار مستقل است و مستقیم زیر نظر وزیر علوم قرار دارد که کلیه مراکز نظارتی در همه دانشگاه ها را هدایت می کند.

سومین رکن اصلی نیز هیات های نظارت و ارزیابی استان ها هستند از جمله استان اصفهان و 31 استان دیگر که معمولاً به میزبانی دانشگاه جامع یا مادر هر استان دبیرخانه ای به نام نظارت و ارزیابی مستقر است. این دبیرخانه  وظیفه ی نظارت و ارزیابی و پایش زیرنظام ها را دارد و چهارمین رکن نیز، دفاتر نظارت و ارزیابی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی است.  شما می دانید که غیر از هیات ها همه موسسات آموزشی در بخش های مختلف دارای دفتر نظارت و ارزیابی هستند که به کار نظارت و ارزیابی درونی خود موسسات می پردازند و ما در استان اصفهان این افتخار را داریم که در خدمت مجموعه آموزش عالی کشور، استان و دانشگاه اصفهان باشیم.

سابقه و تاریخچه هیات نظارت و ارزیابی و تضمین کیفیت در دانشگاه اصفهان چگونه هست؟

هیات نظارت و ارزیابی استان اصفهان در سال 1388 شکل رسمی خود را پیدا کرد و تقریباً 13 سال از فعالیت این هیات می گذرد.

 تغییر شکل های مختلفی هم در سطح وزارت و هم در سطح دانشگاه بوده است و ابتدا در قالب دفتر نظارت و ارزیابی در دانشگاه ها فعالیت می کردند و تفکیکی بین نظارت و ارزیابی استانی و دانشگاه ها نبود. اما از سال 1396 که آیین نامه هیات نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت استانی ابلاغ شد و شکل فعلی پیدا کرد، ساختار هیات نظارت استانی تفکیک شد و در حال حاضر هیات نظارت و ارزیابی استان اصفهان با حدود 5 کارشناس به فعالیت خود ادامه می دهد و تقریباً سه دوره را تا حال حاضر پشت سر گذاشته است.

چون بازه های نظارت و ارزیابی به شکل دوره ای هستند. در ابتدا این دوره ها تا سال 1396 سه ساله بود و در این سال دوره ها 2 ساله شد یعنی هر دو سال هیات نظارت و ارزیابی استانی شکل می گیرد و 2 سال به فعالیت خود ادامه می دهد و بعد دوره جدید شروع می شود.

 از نظر ساختار شورایی، هیات نظارت و ارزیابی استان که حدود 13 عضو دارد دارای دو ساختار است: اعضای حقوقی این هیات که ریاست آن بر عهده رییس دانشگاه اصفهان است، معاون آموزشی، معاون پژوهش وفناوری، معاون فرهنگی و اجتماعی و همچنین دبیر هیات که بنده افتخار آن را دارم و همچنین 7 نفر از اعضای هیات علمی و متولیان سایر زیرنظام ها در این هیات حضور دارند که دوره جدید آن از ابتدای 1401 شروع شده است و انشاالله ما به زودی اولین جلسه هیات نظارت و ارزیابی در دوره جدید را خواهیم داشت که کار تصمیم گیری و نظارت و ارزیابی درخصوص هیات های استانی را انجام می دهند. ساختار دیگری هم دارد که بین خود هیات و در واقع دبیرخانه، کارگروه های تخصصی هستند که ما حدود 7 گروه تخصصی داریم که برای هر زیرنظام مانند پیام نور، علمی وکاربردی، دانشگاه آزاد، کارگروه خاص خود را با حضور متخصصان امر داریم که نتیجه گزارش ها و ارزیابی ها را بررسی می نمایند.

لطفا گزارشی تحلیلی از بازدید ها و عملکردهایی که این هیات در سطح کشور داشته است برای مخاطبین ما ارائه فرمایید؟

درخصوص عملکرد هیات نظارت و ارزیابی استان اصفهان، ما اواخر سال قبل گزارشی را از مرکز نظارت و ارزیابی وزارت عتف دریافت کردیم که اطلاعات کامل و جامعی درخصوص عملکرد هیات در چهار سال گذشته به ما ارایه داد.

استان اصفهان حدود 176 مؤسسه آموزشی و 55 مرکز پژوهشی دارد که در مجموع 205 مؤسسه آموزشی و پژوهش و فناوری در سطح استان در حال حاضر در حال فعالیت هستند و در زیر نظام های مختلف توزیع شده اند .

ما در سطح دانشگاه های دولتی بین 6 تا 8 مرکز داریم که البته بعضی از مراکز به دانشگاه های استان الحاق شده اند مثل دانشگاه گلپایگان که به دانشگاه صنعتی و مرکز آموزشی شهرضا و خوانسار که به دانشگاه اصفهان ملحق شده اند.

 دانشگاه های مجموعه پیام نور را داریم که حدود 38 مرکز هستند، دانشگاه فنی و حرفه ای ، دانشگاه فرهنگیان که 6 واحد دارد، دانشگاه آزاد با برخورداری بالغ بر 30 واحد، دانشگاه علمی کاربردی که 25 مرکز دارد و نیز 26 موسسه و دانشگاه غیر انتفاعی در سطح استان داریم که مجموعه گسترده ای را تشکیل می دهند. در مجموع استان اصفهان حدود 196 هزارو 300 دانشجو درکل این مراکز دارد که به فعالیت تحصیلی مشغول هستند و تعداد 7 هزار عضو هیات علمی در قالب هیات علمی رسمی یا مدعو در این زیر نظام ها فعالیت می کنند. البته ما در حال بروزرسانی آمار و اطلاعات استان هستیم که بزودی برای سال 1401 این آمار در اختیار همگان قرار خواهد گرفت.

اگر بخواهیم یک گزارشی از چهار سال گذشته از این بازدید ها ارایه دهیم، هیات نظارت و ارزیابی در طول 4 سال گذشته 364 بازدید داشته است که البته این عدد منهای بازدیدهایی است که در سال 1401 انجام داده ایم.

 روند بازدید ها از سال 1396 که تقریباً 100 بازدید بود در سال 1397 به 95 بازدید و در سال 1398 حدود 133 بازدید و  سال 1399 به میزان زیادی کاهش پیدا کرد و به 36 بازدید رسید که اوج بازدید ها در سال 1398 بود که به دلیل شیوع بیماری کرونا و مشکلات ناشی ازآن و تعطیلی دانشگاه ها در سال 1399 و 1400 مقدار زیادی از عملکردهای هیات نظارت در سطح کشور تحت تاثیر قرار داده بود و به طورکلی اگر بخواهیم تحلیلی از عملکرد هیات نظارت و ارزیابی استان اصفهان داشته باشیم با توجه به گزارشی که وزارت علوم اعلام کرده است مجموعه عملکرد نظارت استان اصفهان تاکنون خوب بوده است و جزو استان هایی است که فعالیت خوبی را از خود نشان داده است و البته به طور متوسط این ارزیابی ها حدو 50 درصد مراکز را بیشتر پوشش نمی دهد که یکی از دلایل آن گستردگی و پراکندگی مراکز در سطح استان و کمبود نیروی انسانی است. اما در مجموع ارزیابی وزارت علوم از نظارت و ارزیابی استان اصفهان جز 3 یا 4 استان برتر کشور است. ما امیدوار هستیم که با همکاری همه بخش های دانشگاه و مجموعه آموزش عالی استان بتوانیم جایگاه خود را حفظ کنیم و بهبود ببخشیم.

اهداف و رویکردها در دوره جدید هیات نظارت و ارزیابی چیست؟

اهداف کلانی برای هیات و نظارت استان دیده شده است از جمله شناسایی نقاط قوت و ضعف و چالش های نظارت استان، نهادینه سازی نظارت و ارزیابی و نتیجه این ها باید ارتقاءکیفیت آموزشی پژوهش و فناوری و حتی دانشجویی و فرهنگی باشد که بعضاً تصور می کنند که هیات های نظارت و ارزیابی صرفاً باید شاخص های آموزشی و پژوهشی را رصد کند ولی در دوره جدید با توجه به سیاست های وزارت عتف و تاکید مقام عالی وزارت حتما به مسائل فرهنگی، دانشجویی و پشتیبانی هم پرداخته می شود.

  افزایش بهره وری و تضمین کیفیت زیر نظام ها، هرچند که به طور کلی  چالشی است که در سطح کشور در حوزه های مختلف وجود دارد با این حال، بخش عمده فعالیت هایی که داریم بیشتر نظارت و ارزیابی است و هنوز چندان که بایسته است به مقوله تضمین کیفیت که سطح بالاتری از اهداف و وظایف هیات های نظارت و ارزیابی است  ورود پیدا نکرده ایم.

پاسخگو بودن مجموعه مؤسسات و مراکز آموزش عالی  استان نسبت به عملکرد خود و همچنین کمک به شکل گیری یک شبکه نظارت و ارزیابی از جمله اهداف عالیه ای هست که پیش بینی شده است و در آیین نامه هیات و نظارت و ارزیابی هم وجود دارد .

آن چه که در دوره جدید به عنوان رویکردهای هیات نظارت و ارزیابی مد نظر است تلاش برای حرکت از رویکرد شکلی به رویکرد محتوایی است. تقریباً این چالش در نشست هیات نظارت و ارزیابی در سطح کشور در سایر استان هم مطرح شد. به دلیل گستردگی مراکز نظارتی ما نظارت را انجام می دهیم اما این که تحلیل ما منجر به تغییر سمت وسو و تغییر شکل فعالیت ها بشود برون داد ایده آلی است که به طور کامل  انجام نمی شود.

 در نظر داریم در سطح استان مطابق با سند آمایش سرزمین که در سطح کشور تدوین شده است و در استان اصفهان هم در اواخر سال 1399 این سند تکمیل و ابلاغ شد، سند آمایش آموزش عالی، علم و فناوری استان تدوین و مجموعه آموزش عالی را به سمت ماموریت گرایی برای بهره برداری از مزیت های که در استان وجود دارد و همین طور فعالیت در رفع چالش های اساسی استان سوق بدهیم.

رویکرد بعدی ، حرکت به سمت رویکرد تحلیلی عملکردی است تا این که ما بخواهیم همان رویکرد اجتماعی کمی را ادامه بدهیم. توجه ویژه به موضوع تضمین کیفیت البته ضمن حفظ وظایف نظارتی و ارزیابی یکی دیگر از اهداف نظارتی و رویکردهایی است که در این دوره برای ما ترسیم شده و به دنبال آن هستیم.

ما در نظر داریم که تحلیل زیر نظام ها از حالت کمی به حالت کیفی و تحلیل محتوایی کامل در سال جاری انجام بدهیم و به طور سالانه این مراکز با استفاده از گزارش های تحلیلی و کیفی به سمت کسب اهداف مورد نظر سوق دهیم.

برنامه های بهبود کیفیت یکی از نیازهای اساسی است که در سطح آموزش عالی کشور دیده شده است. یکی از نقاط ضعف هیات نظارت و ارزیابی در سال های قبل این بود که برای توانمند سازی اعضای هیات علمی و بخش های مدیریتی و موضوع نظارت و ارزیابی فعالیت ویژه ای انجام نگرفته است. ما درنظر داریم که این اقدامات در قالب نشست های تخصصی، کارگاه های آموزشی و برنامه های دیگر انجام شود و به طور کلی فرهنگ سازی و توانمند سازی موسسه ها یکی از راهکارهای افزایش تعامل و همکاری در زیر نظام های ما از دیگر برنامه های ما و محورهای جدیدی است که در هیات بوده و می خواهیم پررنگ تر شود و ما همکاری نزدیک تری با شبکه ی نظارت و ارزیابی داشته باشیم.

جناب آقای دکتر فرامرزی اگر پیشنهاد و نقطه نظری در خصوص دفتر نظارت و ارزیابی استان دارید مطرح و محورهای هیات نظارت را تشریح بفرمایید؟

اگر چه اهداف عالی در ساختار آیین نامه هیات نظارت و ارزیابی دیده شده است و تقریباً زمان طولانی هم از فعالیت آن می گذرد ولی هنوز ما استقرار دبیرخانه ی هیات نظارت و ارزیابی در چارت سازمانی دانشگاه ها  و تایید هیات های امنا و به هر حال پشتیبانی اعتباری، مالی و سخت افزاری که باید بشود چه در سطح وزارت و چه در سطح دانشگاه هنوز به طور کامل انجام نمی شود.

 کادرکارشناسی ما نیاز به تقویت دارد و قطعا با تعداد نیرویی که داریم به هیچ وجه پاسخگوی نظارت و ارزیابی این حجم گسترده آموزش عالی در سطح استان پهناور اصفهان نیست. در سال 1398 بالای 100 موسسه بازدید می شد که بیشترین آمار بود ولی  باز هم به طور میانگین ما سالی 48 درصد موسسات را می توانیم بازدید کنیم. یکی از دلایل آن هم کمبود نیروی انسانی است. همچنین ، منابع مالی هیات ها بسیار کم است و تکاپوی هزینه ها را نمی دهد. به طور نمونه مبلغ اختصاص یافته از سوی مرکز نظارت و ارزیابی وزارت عتف به استان اصفهان در سال 1400 به عنوان دومین استان پهناور از نظر آموزش عالی زیر 100 میلیون تومان بود که خیلی مطلوب نیست. ما هنوز در مرحله  نظارت و ارزیابی  قرار داریم، مقوله تضمین کیفیت که نقش مهم تری دارد و نیاز به پشتیبانی بیشتری دارد چه به لحاظ نیروی انسانی و چه به لحاظ زیرساخت ها مغفول مانده است.

نکته دیگر این است که این موضوع به سطح کلان بر می گردد و وزارت خانه هنوز سنجه ها و ابزار های دقیقی که ما بتوانیم به شکل مدون تری وضعیت کیفیت موسسات را ارزیابی بکنیم ارایه نداده است. اگر چه پرسشنامه ها و فرم هایی هست ولی بعضی بازنگری هایی هم صورت می گیرد ولی هنوز آن حالت مطلوب را ندارد و سامانه ای که وزارت خانه برای این موضوع تعبیه کرده به نام سامانه HES، مشکلات زیادی دارد و امکان گزارش گیری ندارد.

ورود داده به سامانه حس خیلی وقت گیر هست اما یکی از چالش هایی که مهم تر از این هست عدم توجه ساختار های درون وزارت به داده های سامانه حس هست.بر اساس این سامانه خیلی از زیرنظام ها نباید رشته به آن ها تعلق بگیرد ولی می بینیم که بعضی وقت ها توجهی به گزارش های سامانه نمی شود. موسسات به صورت مستقل برای خودشان دانشجو جذب می کنند. اما از ضعف های دیگر مجموعه آموزش عالی که وجود دارد عدم رعایت نسبت هیات علمی به دانشجو و استفاده زیاد از نیروهای حق التدریس است. این نیروها بعضاً تجربه آموزشی و تخصص تحصیلی مرتبط شرایط مطلوبی ندارند و این هم یکی از چالش هایی است که وجود دارد.

 امیدواریم زیرنظام ها بتوانند با برطرف کردن چالش های خودشان به بهبود وضعیت کیفی آموزش عالی استان کمک بکنند .