آناليز كيفي پراش اشعه‌ي ايكسبا استفاده از نرم‌افزارX’Pert HighScore Plus
تأليف و ترجمه:
دكتر قاسم ديني
عضو هيأت‌علمي دانشگاه اصفهان
اعظم فاطمي
دانشگاه اصفهان
1397
پيشگفتار
عموماً، آناليزهاي كيفي و كمّي دو روي يك سكه هستند، زيرا آنها به ترتيب به دو پرسش "چه چيزي؟" و "چه مقداري؟" پاسخ مي‌دهند. در رابطه با آزمون پراش اشعه‌ي ايكس (XRD) نيز آناليزهاي كيفي و كمّي انجام مي‌گيرد كه هدف از آناليز كيفي، شناسايي ساختارهاي كريستالي (فازها) تشكيل دهنده‌ي نمونه و هدف از آناليز كمّي تعيين درصد هريك از ساختارهاي كريستالي است. البته از آناليز كمّي XRD مي‌توان اطلاعات بيشتري بدست آورد.
پس از انتشار كتاب "آناليز كمّي پراش اشعه‌ي ايكس به روش ريتولد با استفاده از نرم‌افزار MAUD" و استقبال بسيار خوب محققين از آن، خلا ناشي از نبودن كتاب آناليز كيفي به خوبي احساس گرديد، زيرا معمولاً آناليز كيفي مقدم بر آناليز كمّي است. بنابراين تلاش منسجمي صورت گرفت تا اين كتاب با فاصله‌ي نسبتاً كوتاهي از كتاب آناليز كمّي تهيه گردد.
هرچند كتاب‌هاي آموزشي و جزوات متعددي در رابطه با نرم‌افزار X’Pert وجود دارد، اما در اين كتاب سعي شده است كه همانند كتاب آناليز كمّي، رويكرد كتاب صرفاً بر مبناي آموزش نرم‌افزار نباشد. به عبارت ديگر، پس از مطالعه‌ي فصل‌هاي ابتدايي و آشنايي با مباني آناليز كيفي، مي‌توان صرف نظر از نوع نرم‌افزار، الگوهاي XRD را تحليل كرد.
از آن‌جا كه شناسايي فازي توسط XRD يكي از روش‌هاي پايه در مشخصه‌يابي مواد است، بنابراين اين كتاب مي‌تواند مورد استفاده‌ي محققين، دانشجويان و كارشناسان در علوم مختلف قرار گيرد. همچنين، نرم‌افزار X’Pert HighScore Plus محصول شركت PANalytical -كه يكي از سازندگان مطرح دستگاه‌هاي پراش‌سنج است- در دنيا بسيار شناخته شده است.
مطالب اين كتاب در پنج فصل و سه پيوست ارايه گرديده است. در فصل اول سعي شده است كه مروري تاريخي بر رخ‌دادهاي قبل و بعد از كشف پراش اشعه‌ي ايكس پرداخته شود و ياد افراد موثر در به ثمر رسيدن اين روش آزمايشگاهي مهم زنده گردد. در بخش اول از فصل دوم، حداقل اطلاعات مورد نياز در رابطه با ساختار كريستالي مواد و مفاهيم اوليه‌ي كريستالوگرافي ارايه شده است و در بخش دوم، مباني آزمون XRD و روش‌هاي آزمايشگاهي انجام آزمون معرفي گرديده است.
در فصل سوم كه اصلي‌ترين فصل كتاب است، به مباني آناليز كيفي XRD و نكات مرتبط با آن پرداخته شده است. در فصل چهارم، روش نصب و آماده‌سازي نرم‌افزار X’Pert HighScore Plus آموزش داده شده و در نهايت در فصل پنجم، چگونگي آناليز كيفي الگوهاي XRD توسط نرم‌افزار X’Pert HighScore Plus در قالب 22 مثال كاربردي به صورت مرحله به مرحله ارايه گرديده است. مثال‌ها به نحوي انتخاب شده است كه تنوع در مواد مختلف رعايت شده و آموزش شامل مراحل مقدماتي تا پيشرفته است. لازم به ذكر است كه مطالب ارايه شده در سه فصل اول كتاب عمدتاً از منابع معتبر در رابطه با مباني روش XRD، استخراج و ترجمه شده است. اين منابع در فهرست مراجع به ترتيب از شماره 1 تا 12 قرار دارند و خوانندگان عزير مي‌توانند براي اطلاعات بيشتر به آنها مراجعه كنند. خصوصاً مرجع شماره 11 بسيار مفيد، كاربردي و به روز است.
در اينجا ابتدا از خداوند بزرگ سپاسگزارم كه توفيق نگارش كتاب دوم در رابطه با پراش اشعه‌ي ايكس را به اينجانب عطا فرمود. از خانم اعظم فاطمي، فارغ التحصيل كارشناسي ارشد فيزيك دانشگاه اصفهان كه در نگارش اين كتاب به بنده كمك كردند، تشكر مي‌كنم. همچنين از سركار خانم مرضيه اكبري، كارشناس با تجربه‌ي بخش اشعه‌ي ايكس آزمايشگاه مركزي دانشگاه اصفهان كه زحمت بازبيني علمي و فني كتاب را بر عهده داشتند، قدرداني مي‌نمايم. از تمامي پژوهشگراني كه با اختيار قرار دادن اطلاعات فايل‌هاي آزمايشگاهي خود در قالب برخي از مثال‌ها همكاري داشته‌اند، تشكر مي‌كنم. همچنين از جناب آقاي دكتر ركني‌زاده معاون پژوهش و فناوري دانشگاه اصفهان، جناب آقاي دكتر همتي رئيس اداره انتشارات دانشگاه اصفهان، اعضاي شوراي انتشارات دانشگاه اصفهان و جناب آقاي نيكبخت كارشناس اداره انتشارات دانشگاه اصفهان و ديگر افرادي كه در فراهم شدن شرايط براي چاپ اين كتاب نقش داشته‌اند، قدرداني مي‌گردد.
از طريق سايت www.xrdini.com مي‌توانيد نظرات، پيشنهادات، انتقادات و سووال‌هاي خود را مطرح نماييد. اميد است كه مطالب ارايه شده در اين كتاب مورد استفاده‌ي تمامي پژوهشگراني كه در جهت شكوفايي و سربلندي كشور عزيزمان تلاش مي‌كنند، قرار گيرد.
قاسم ديني
دانشگاه اصفهان، دانشكده علوم و فناوري‌هاي نوين
بهار1397
